Vasküler Demans: “İnme Sonrası Bunama Mı?”

Beyin dokusu hasarına bağlı gelişen hafıza sorunları, bellek ile ilgili işlevleri barındıran beyin ağındaki sinir hücrelerinin ölümü sonucu oluşur ancak her hafıza probleminin hücre ölümü ile karakterize olmadığı, farklı nedenlere bağlı da gelişebileceği ise unutulmamalıdır. Bellekte meydana gelen bu sorunlar, normal günlük işleyişi etkiler ve etraftan fark edilecek kadar şiddetli olduğunda yalnızca “demans(bunama)” tanısı ile ifade edilir.

Demanslı kişiler yeni şeyler öğrenmekte veya yeni tanıştıkları kişilerin isimlerini hatırlamakta zorluk çekebilirler. Daha önce çok aşina oldukları yerlerde kaybolabilirler veya kelime bulmakta zorluk çekebilirler.

Demansa neden olabilecek birçok şey vardır. Bunlardan biri, yaşlılarda demansın en yaygın nedeni olan Alzheimer hastalığıdır (AD). Bir diğeri ise felç nedeniyle beyin hasarına bağlı olarak oluşan Vasküler Demans’tır.

Ön planda geriatrik popülasyonda görülebilen unutkanlıkların, halen günlük yaşamlarını etkilemediği durumlarda bu hafif bilişsel zayıflamanın demansa(bunamaya) dönmesini önlemeye yardımcı olmak için felç risk faktörlerini mümkün olduğunca düşürmenin çok önemli olduğu belirtilmektedir. Buna yüksek tansiyon, diyabet ve yüksek kolesterol seviyelerini kontrol etmek, fiziksel olarak aktif kalmak ve sigara içmemek de dahildir.

İnme geçirenlerin yaşadığı yaygın hafıza kaybı türleri nelerdir?

Deliryum:

Deliryum, esas olarak dikkati dağıtan ani bir kafa karışıklığı durumudur. Demans gibi ilerleyici seyirli hastalıklara kıyasla, bir nedene bağlı gelişmesi nedeni ile geri dönüşümü olan bir durumdur. Genellikle enfeksiyon, dehidratasyon, elektrolit değişiklikleri, ilaç toksisitesi veya karaciğer/böbrek yetmezliği gibi ani bir hastalıktan kaynaklanır. İnme de, bir kişiyi deliryum riski altına sokabilecek durumlardan biri özelliğini taşır.

Demans:

Demans, günlük işleyişi etkileyen ilerleyici bilişsel bozulmalar ile karakterize bir beyin hastalığıdır. Birkaç demans türü vardır. En sık görülen türü Alzheimer Hastalığı iken ikinci en yaygın olan felç(inme) sonrası gelişen Vasküler Demanstır.

Hafif Bilişsel Bozukluk:

Hafif bilişsel bozukluk, normal biliş ile demans arasında bir aşamadır. Hafif bilişsel bozuklukla birlikte normalden daha fazla yaşa bağlı hafıza kaybı vardır. Günlük işlevsellik genellikle bozulmaz, ancak kişi bozulma yaşamaya başlar. Bu hastaların yaklaşık yarısı 3 yıl içinde bunamaya doğru ilerlediği çalışmalar ışığında bilinmektedir.

Vasküler demansa(bunamaya) giden yol nedir?

Felç (inme), genellikle beyine giden kan akışının aniden kesilmesi veya kafaiçi kanama oluşması sonucu ile oluşan bir beyin krizidir.

Büyük iskemik felçler(inmeler), genellikle ateroskleroz nedeniyle boyun ve beyindeki büyük atardamarların daralması sonucu oluşur. Pıhtı boyun damarlarında oluşursa, parçalar kopabilir ve beyin damarlarını tıkayabilir. Pıhtılar ayrıca kalpten de kaynaklanabilir ve yerleştikleri beyin damarlarına gidebilirler. Bu durum genellikle kas güçsüzlüğü, his kaybı, konuşma ve görme sorunları, çift görme, baş ağrısı, dengesizlik, uyuşukluk gibi semptomlar verir. Kontrol edilemeyen yüksek tansiyon ve diyabetli kişilerde genellikle beyindeki çok küçük atardamarları içeren küçük iskemik felçler (inmeler) görülür. Küçük iskemik felçler herhangi bir semptoma neden olmayabilir. Başka nedenlerle yapılan beyin taramalarında bu asemptomatik veya "sessiz" inmeleri bulmak mümkündür.

İnme geçiren hastaların yaklaşık üçte birinin hafıza(bellek) sorunları ve günlük aktivitelerin diğer yönlerinde ciddi zorluklar yaşadığı görülmektedir. Hafıza sorunları o kadar şiddetli olabilir ki normal hayat akışına müdahale edebilir ve böylelikle artık demans tanısı koyduracak düzeye gelir. İnmeden sonra demans meydana geldiğinde ve buna sebebiyet verebilecek altta başka bir neden bulunamadığında buna Vasküler Demans denir.

Vasküler demansı olan kişilerde neredeyse her zaman MRI taramalarında görülebilen beyin anormallikleri vardır. Bu anormallikler, genellikle küçük ve bazen fark edilebilir semptomları olmayan önceki felçlerin kanıtlarını içerebilir. Büyük felçler de bunama riskini artırabilir, ancak felç geçiren herkes bunama geliştirmediği unutulmamalıdır.

Hem beynin belirli bölgelerinde stratejik olarak yer alan büyük inmeler hem de birden fazla küçük inme vasküler demansa neden olabilir. 

Hafıza(bellek) kaybına ek olarak vasküler bunamanın belirtileri arasında yavaş hareket etme, yavaş düşünme, dikkat eksikliği ve basit görevleri yapma yeteneğinin olmaması da yer alabilir. Bu belirtileri bazen yaşlılarda bunamanın en yaygın nedeni olan AD'nin neden olduğu belirtilerden ayırt etmek zordur. İnmeden sonra bunama belirtileri; felcin etkisiyle oluşan fizyolojik durumların ağırlığı, körlük veya farkındalık eksikliği gibi diğer daha belirgin sorunlar tarafından da gizlenebilir. Felçten sonra bunama belirtilerini tanımada karşılaşılan bir diğer sorun da bu belirtilerin felçten sonra oldukça yaygın olan depresyonla karıştırılabilmesidir.

Vasküler demansın(bunamanın) belirtileri nasıldır?

• Kafa karışıklığı veya kısa süreli hafıza(bellek) sorunları

• Tanıdık yerlerde dolaşma veya kaybolma

• Talimatları takip etmede zorluk

• Fatura ödeme gibi eskiden kolay olan görevleri yerine getirmede zorluk

• Talimatları takip etmede veya yeni bilgiler ve rutinler öğrenmede sorun

• Güncel veya geçmiş olayları unutma

• Eşyaları yanlış yere koyma

• Tanıdık rotalarda kaybolma

• Doğru kelimeyi bulma veya yanlış kelimeyi kullanma gibi dil sorunları

• Uyku düzeninde değişiklikler

• Okuma ve yazmada zorluk

• Genelleşmiş ilgi kaybı

• Depresyon, ajitasyon ve öfke gibi kişilik, davranış ve ruh halinde değişiklikler

• Halüsinasyonlar veya sanrılar (gerçek olmayan bir şeyin gerçek olduğuna inanma)

• Zayıf muhakeme ve tehlikeyi algılama yeteneğinin kaybı

İnme sonrası hafıza kaybını önleyebilir miyiz?

Bunun en iyi yolu inme geçirmemektir. Sadece yüksek tansiyonu kontrol altına almak bile inme geçirme riskini önemli ölçüde azaltabilir. Düzenli kontroller yaptırmak, egzersiz yapmak, sağlıklı beslenmek, normal kolesterol ve kan şekeri seviyesini korumak ve sigarayı bırakmak da inme riskini önemli ölçüde azaltabilir.

İnme sonrası oluşan hafıza kaybını nasıl tedavi edilir?

İnme sonrası oluşan hafıza kaybını öncelikle şiddeti ve hangi alanlarda daha ağırlıklı bozulma geliştiğini belirlemek en önemlisidir. Bunu yapabilmek için görüntüleme yöntemlerinden Mr bulguları ile karşılaştırarak ayrıntılı bir nöropsikolojik değerlendirme yapmak, ilgili rapor sonuçlarına göre fonksiyon kayıplarının başladığı beyin alanlarına yönelik egzersizler önemli ölçüde demansa ilerlemeyi yavaşlatmak yönünde katkı sağlasa da demans tanısının konması ardından sadece semptomları yavaşlatması öngörüsüyle tıbbi tedavi yöntemine geçilir. Nörologlar çoğu zaman vasküler demanslı kişiler için Alzheimer Hastalığında (AD) kullanım için onaylanmış ilaçları reçete ederler. Bu süreçte duygulanım oldukça önemlidir, altta yatan depresyon ya da anksiyete var ise mevcut sürecin ya da tedaviye etkisi baz alınarak psikolojik destek tedavinin bir ayağı muhakkak olmalıdır.

Günlük aktiviteler için hafızayı yönetmeye yönelik ipuçları nelerdir?

• Her şey için sabit bir yer belirleyin. Örneğin, anahtarları kapının yanındaki bir kancaya asın. Eşyaları sabit oldukları yere koyun ve bu yerleri kullanmak konusunda sebat edin.

• Bir rutininiz olsun. Her gün belirli sırayla yapmaktan keyif de alabileceğiz günlük rutinler belirleyin.

• Hem günlük aktiviteleri hem de özel etkinlikleri sık kullandığınız bir alanda yerleştirebileceğiniz yapışkanlı kağıtlara yazıp asın.

• Önemli bilgilerin bulunduğu bir not defterini elinizin altında bulundurun. Randevular, telefon numaraları ve ilaçlar gibi bölümlere ayırın. 

• Telefonlar ve mikrodalgalar gibi yaygın ev eşyalarının nasıl kullanılacağına dair yazılı talimatları bu eşyaların yanına bırakın.

• Hafıza ipuçlarını kullanın. Örneğin yapmanız gereken bir işi düşünerek bileğinize renkli bir ip takın ve bunun hatırlatıcı etkisinden faydalananın.

• Görevleri basitleştirip kolay adımlara bölün. Birden çok basamaklı işlem içeren görevleri yerine getirmeniz gerekirse öncelikle bu adımları yazarak tanımlayın ardından her adım yerine getirildikten sonra diğerine geçin. Komplex işlemlerde adımlar arasına mini molalar ekleyebilirsiniz.

Sağlıklı günler sizler ile olsun…